Het zand in het Emsland is er niet altijd geweest. Tijdens de een na laatste ijstijd (het Saale-glaciaal, 300.000 tot 126.000 jaar geleden) rukten flinke gletsjers en ijsmassa’s vanuit Scandinavië tot aan het Emsland op. Ze hadden behoorlijk wat „bagage“ bij zich, zoals zwerfkeien en heel veel zand. Er werden echter alleen duinen gevormd wanneer geen vegetatie het zand bijeenhield. Dit was het geval toen het ijs aan het begin van het interglaciaal was gesmolten, maar de planten onder de koude en natte omstandigheden van het periglaciale klimaat zich nog niet konden herpakken.

De Helter Duinen ontstonden echter pas veel later tijdens de heide-landbouwperiode (ca. 11^e – 19^e eeuw). Nu waren het de mensen die de basis legden voor een nieuwe duinvorming. De heide werd samen met de ruwe humus over grote oppervlakten geharkt (geploegd) en diende als stro voor in de stallen. Dit materiaal werd vervolgens gebruikt als mest voor de akkervelden. Door de constante aanvoer van materiaal werd het steeds hoger. Zo ontstond er de zogenaamde Esch aan een kant van de oude boerderijen. In de gebieden met heideontginningen had de wind vaak vrij spel en waaide het zand samen tot duinen.

Op de luchtfoto uit 1939 zijn nog enkele open plekken in de zandheide te zien (lichte gebieden), andere gebieden zijn al begroeid met dennenbomen. Direct ten zuiden van de Helter duinen zijn de oude boerderijen te zien. Met daarachter de Esch.